W 2005 r. brytyjski rząd utworzył międzyresortową jednostkę o nazwie Forced Marriage Unit (FMU), której zadaniem jest monitorowanie zjawiska tzw. przymusowych małżeństw (forced marriage), to jest takich, do zawarcia których doszło bez zgody lub wbrew woli jednej ze stron, a zdarza się nawet że i obydwu. Towarzyszą temu różne formy przymusu, od bezpośredniej fizycznej przemocy do gróźb, szantażu i psychologicznej presji, a także świadome wprowadzanie w błąd.

FMU co roku ogłasza statystykę wykrytych przypadków. Podsumowując ubiegły rok urząd ten podał liczbę 1196 „możliwych” przypadków zawarcia małżeństwa pod przymusem. Jest to o 19% mniej niż w roku poprzedzającym, ale specjaliści twierdzą, że faktyczna, nawet przybliżona, liczba jest nieznana ze względu na trudność oszacowania tego zjawiska, którego skala raczej się nie zmniejsza. Rejestrowane są jedynie przypadki zgłaszane przez jednostki, którym starczyło determinacji, aby się zbuntować, albo przez osoby trzecie, świadków, policję, nauczycieli w szkołach.

Z podanej wyżej ogólnej liczby 1196 przypadków 355 dotyczyło nieletnich, a w tym 186 miało nie więcej jak 15 lat. Ofiarami są w większości młode dziewczyny, ale zaskakująca może być także liczba chłopców, konkretnie 256, tj. 21%.

Problem pojawił się z imigrantami

Ten problem społeczny pojawił się w Wielkiej Brytanii wraz z imigrantami, głównie z krajów muzułmańskich, najwięcej przypadków dotyczy przybyszy z Pakistanu, a dalej z Bangladeszu, Somalii i Indii. Łącznie FMU miało do czynienia z osobami pochodzącymi z 65 krajów. Jest to związane z kulturowo zakorzenionymi różnicami w statusie mężczyzn i kobiet, relacji między rodzicami i dziećmi, rolą rodziny w aranżowaniu małżeństw. Ogólnie jest to nazywane patriarchalnym modelem rodziny. Ponurym aspektem tej kultury są tzw. zabójstwa honorowe, tj. mordowanie dziewczyn przez ich własnych ojców i braci za nieprzestrzegania obyczajowych wzorców.

Przymusowe małżeństwa nie są problemem wyłącznie brytyjskim. Zderzyły się z nim wszystkie europejskie kraje, a także USA, Kanada i Australia, które stały się celem masowej imigracji, ale oczywiście największą skalę to zjawisko ma miejsce w tych krajach, z których ci imigranci przybywają. Według Międzynarodowej Organizacji Pracy w 2016 r. na całym świecie, łącznie w 96 krajach, było 15,4 mln osób żyjących w sytuacji przymusowego małżeństwa. Relatywnie najczęściej z tym zjawiskiem można spotkać się w Afryce. Statystycznie jest to 48 osób na każde 10.000. Średnia światowa to 21 osób. Szacuje się, że nieletni stanowią 37% ofiar, a z tego zbioru 44% nie miało nawet 15 lat w momencie zawarcia przymusowego małżeństwa. Nieletnie ofiary to w 96 procentach dziewczęta.

Kulturowy kodeks

FMU wyróżnił kilka powodów dla których ludzie zmuszają innych do niechcianego małżeństwa. Najsilniejszymi czynnikami są wypływające z wymienione wyżej wartości kulturowych (obyczajowych i religijnych) nakazy i zakazy dotyczące zachowań i seksualności. Stąd się bierze nietolerowanie niepożądanych kontaktów i związków z ludźmi innej grupy etnicznej, religii, kasty. Z tym się wiąże pojęcie rodzinnego honoru, dla którego zachowania i obrony stosuje się nie tylko psychologiczną presję, ale także groźby oraz przemoc.

Inne powody przymusowych małżeństw są bardziej prozaiczne, a tym samym bliższe europejskiej kulturze. Są to często sprawy majątkowe, a więc zachowanie majątku w danej rodzinie lub pomnożenie tego majątku przez odpowiedni mariaż. Bardziej trywialnym powodem przymusowego małżeństwa, ocierającym się o niewolnictwo, będzie zapewnienie opiekuna dla niepełnosprawnego członka rodziny. Wreszcie częstą motywacją jest także uzyskanie uprawnienia do wystąpienia o brytyjskie obywatelstwo, albo przynajmniej o prawo do rezydentury.

Dwie ustawy

Zmuszanie kogoś do zawarcia małżeństwa wbrew jego woli jest w Wielkiej Brytanii przestępstwem zagrożonym karą pozbawienia wolności do lat siedmiu na mocy ustawy Anti-Social Behaviour, Crime and Policing Act 2014. Natomiast starsza ustawa o nazwie Forced Marriage (Civil Protection) Act 2007 zapewnią sądową ochronę osobom zagrożonym przymusowym małżeństwom, a także przewiduje sądowe sankcje przeciw osobom, które próbują kogoś zmusić do małżeństwa.

Z krajów Unii Europejskiej jedynie Niemcy posiadają podobną do brytyjskiej oddzielną ustawę o kryminalizacji przymusowych małżeństw. Jednakże w kodeksach karnych pięciu innych unijnych państw - Austrii, Belgii, Chorwacji, Cypru i Danii – istnieje pojęcie deliktu o nazwie przymusowe małżeństwo. W pozostałych krajach, w tym w Polsce, zwalczanie tego zjawiska może się odbywać jedynie na podstawie ogólniejszych przepisów dotyczących zawierania małżeństw, wolności osobistej itp.

Pierwsze w Wielkiej Brytanii prawomocne skazanie za zmuszanie do małżeństwa miało miejsce w 2015 r. w Cardiff. Pewien 34-letni mężczyzna, opisany jako „pobożny muzułmanin” będący jednocześnie „seksualnym maniakiem”, otrzymał wyrok czterech lat więzienia za to przestępstwa, ale w połączeniu z oskarżeniami o bigamię i gwałty, został w sumie skazany na 16 lat.

Informacja i pomoc

Działalność Forced Marriage Unit polega zarówno na prewencyjnej działalności, jak i bezpośredniej pomocy osobom, które są zagrożone przymusowym ślubem lub już stały się ofiarami tego przestępstwa. FMU prowadzi szeroką akcję informacyjną, poczynając od szkół, gdzie uświadamia nieletnie uczennice, że państwo gwarantuje im „prawo wyboru” i dokąd mają się zwrócić, jeśli staną przed takim zagrożeniem. Służą temu broszury, filmy oraz specjalne linie telefoniczne. Te ostatnie są „deskami ratunku” dla ofiar, zarówno w na terytorium UK jak i za granicą. Np. dziewczyna wywieziona do Pakistanu i tam przymusowo wydana za mąż, i której rodzina odcięła możliwość powrotu, jako obywatelka UK ma prawo otrzymać pomoc konsularną.

Zjawisko to jest w Wielkiej Brytanii opisywane i badane od lat. Często można w prasie spotkać opisy losów dziewczyn i kobiet, które uciekły ratując się przed niechcianym ślubem. W tym różne ciekawostki, np. o stosowanych przez dziewczyny sposobach uratowania się przed wywiezieniem za granicę. Jednym z nich jest ukradkowe włożenie małego metalowego przedmiot do bielizny na sobie, który wywoła alarm na bramce w porcie lotniczym. Następnie przy rewizji osobistej dziewczyna wyjawia funkcjonariuszowi, że obawia się, że rodzice pod pozorem odwiedzenia krewnych wywożą ją w celu zawarcia małżeństwa. Oczywiście do takich sposobów uciekają się tylko te najbardziej zdeterminowane i potrafiące się oprzeć presji rodziny.

Karma Nirvana

Niektóre z tych odważnych zostały później aktywistkami na polu zwalczania przymusowych małżeństw. Najbardziej znaną jest Jasvinder Sanghara, urodzona w 1965 r. w Derby w rodzinie pochodzącej z Pendżabu. Kiedy skończyła 14 lat rodzice pokazali jej zdjęcie jej narzeczonego, którego miała poślubić, podobnie jako to było z jej sześcioma siostrami. Jasvinder nie pogodziła się z tym i uciekła z domu. Obecnie jest znaną w całym świecie działaczką, autorką bestselerowych książek, wydanych także w Polsce pod tytułami „Zhańbiona”, „Córki hańby” i „Podróże hańby”. Za swoje zasługi otrzymała wiele odznaczeń, w tym Order Imperium Brytyjskiego. W 1993 r. Jasvinder Sanghara założyła fundację o nazwie Karma Nirvana, która zajmuje się obroną praw kobiet. Pozarządowych organizacji o podobnym profilu jest w Wielkiej Brytanii więcej.